İlk Türk devletlerinin komşuları (Harita 4.10) ile olan ilişkilerinde ekonomik ve askerî unsurlardan hangisi daha etkili olmuştur? Neden?
İlk Türk devletlerinin başlıca komşusu olan Çin ile ekonomik ve askeri düzeyde bir çok ilişkisi olmuştur. İlişkileri kimi zaman savaş ya da siyasi- ekonomik çekişmeler üzerine kurulu iken, kimi zamansa kültürel anlam da yakınlık kurularak oluşturulmuştur. Türkler ve Çinliler arasında ki çekişmelerin asıl nedeni orta Asya ve uzak doğuya hakim olma isteğinin yanı sıra ekonomik ve kültürel açıdan birbirlerini tesir altına almak içindir. Hunlar döneminde başlayan bu ilişkiler Göktürkler ve Uygurlarla devam etmiştir. Hunlar döneminde Çin’in üzerine olan saldırılar artarak devam etmekteyken Çin, bu saldırılardan kendini korumak için ünlü Çin seddinin inşasını gerçekleştirmiştir. Günümüzde uzaydan dahi çekilen fotoğraflarda görülebilen dünyanın en uzun savunma hattı Çin seddidir. Bugün bu muhteşem yapıya bakıldığında Türklerin azim ve kararlılığının yanı sıra Çinlilerin de her tehlikeye karşı koyabilecek sabır ve iradeye sahip olduklarını gösterir.
Hunların askeri açıdan olan büyüklüğünü Çin seddini yapmak engelleyememiştir. Her türlü yeniliği deneyen Çin, Türk askerleri gibi kuşandırılmış ve silahlarla donatılmışsa da çok ta bir şey değişmemiştir. İlerleyen zaman zarfında baskı altına alınan Çin ile ticari ilişkilerin geliştirilmesi amaçlı bir çok ticaret ehli Çin’e gönderilmiştir. Çin mallarının kullanımı ve kolaylıkla bulunuyor olması Türklerin Çinliler gibi giyinmesine özenmesine sebep olmuştur. Lüks yaşam ve konforu Türk beyleri arasında ikilik çıkarmak için kullanan Çin, bu amacında başarılı olup Göktürkleri ikiye bölmüştür. Sonra ki zamanlar da Göktürklerin doğu kısmı Çin hakimiyetinde elli yıl kadar kalmış, yapılan isyanlarla Türklerin esir edilemeyeceği düşüncesinin günümüzde ki simgesi olmuştur.